آیه 102 سوره آل عمران
| <<101 | آیه 102 سوره آل عمران | 103>> | |||||||||||||||
| |||||||||||||||||
محتویات
ترجمه های فارسی
ای اهل ایمان، از خدا بترسید چنانچه شایسته خدا ترس بودن است، و نمیرید جز به دین اسلام.
ای اهل ایمان! از خدا آن گونه که شایسته پروای از اوست، پروا کنید، و نمیرید مگر در حالی که [در برابر او و فرمان ها و احکامش] تسلیم باشید.
اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، از خدا آن گونه كه حق پرواكردن از اوست، پروا كنيد؛ و زينهار، جز مسلمان نميريد.
اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، آنچنان كه شايسته ترس از خداست از او بترسيد و جز در مسلمانى نميريد.
ای کسانی که ایمان آورده‌اید! آن گونه که حق تقوا و پرهیزکاری است، از خدا بپرهیزید! و از دنیا نروید، مگر اینکه مسلمان باشید! (باید گوهر ایمان را تا پایان عمر، حفظ کنید!)
ترجمه های انگلیسی(English translations)
معانی کلمات آیه
تقاته: تقاة و تقوى به معنى خود نگهدارى و پرهيز كردن است (آل عمران/ 28).
نزول
محل نزول:
اين آيه همچون ديگر آيات سوره آل عمران در مدينه بر پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله نازل گرديده است.
شأن نزول:
مقاتل حيان چنين روايت كند كه ميان دو طائفه اوس و خزرج در زمان جاهليت اغلب جنگ و نزاع می‌بود. وقتى كه مسلمان شدند به نعمت اسلام به صلح و صفا گرائيدند تا اين كه ميان دو نفر آنان تفاخر و مفاخره پيش آمد. آن دو نفر ثعلبة بن غنم از اوس و سعد بن زرارة از خزرج بود.
ثعلبة گفت: خزيمة بن ثابت كه ذوالشهادتين بود از ماست و حنظلة غسيل الملائكة از ما است و سعد بن معاذ كه به خاطر او عرش رحمن به لرزه درآمد نيز از ماست همچنين عاصم بن ثابت سردار لشكر اسلام از ما است.
اسعد بن زرارة در جواب گفت: چهار تن از بزرگان صحابه كه حافظين قرآن بوده و اسامى آنها بدين شرح است: ابى بن كعب، معاذ بن جبل، زيد بن ثابت و ابوزيد از ماست و نيز سعد بن عبادة كه خطيب و رئيس انصار است از ماست. آن‌گاه سخن به درازا كشيد و درشت گفتارى پديد آمد، نزديك بود كار به نزاع و خصومت كشانيده شود. خبر به رسول خدا دادند. پيامبر سوار بر استرى شد و نزد آنان آمد و اين آيات درباره آنها نازل گرديد.
تفسیر آیه
تفسیر نور (محسن قرائتی)
«102» يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ
اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد! از خداوند پروا كنيد آن گونه كه سزاوار تقواى اوست و نميريد مگر اين‌كه مسلمان باشيد.
نکته ها
هر كمالى مثل ايمان، علم و تقوا، داراى مراحلى است. مرحله‌ى ابتدايى ومراحل بالاتر، تا مرحله كمال مطلق. در قرآن مى‌خوانيم: «رَبِّ زِدْنِي عِلْماً» «1» خدايا! دانش مرا زياد كن.
و يا در دعاى مكارم‌الاخلاق مى‌خوانيم: «بلّغ بايمانى أكمل الايمان» خداوندا! ايمان مرا به كمال برسان.
در اين آيه نيز مى‌خوانيم: «اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ» عالى‌ترين درجه‌ى تقوا را پيشه كنيد.
پیام ها
1- مؤمن، هر روز بايد مرحله‌ى بالاترى را بپيمايد. «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ»
2- تقواى واقعى، در سايه ايمان به مبدأ ومعاد است. «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ»
3- تقوا، رمز حسن عاقبت است. «اتَّقُوا اللَّهَ ... تَمُوتُنَّ ... مُسْلِمُونَ»
4- ايمان آوردن كافى نيست، با ايمان ماندن لازم است. پايان كار از شروع آن مهم‌تر است. «لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ»
5- اسلام، نه تنها چگونه زيستن را به ما مى‌آموزد، بلكه چگونه مردن را نيز به ما آموزش مى‌دهد. «لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ»
6- انسان در سرنوشت وعاقبت خود نقش دارد. «لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ»
7- اسلام، هم به كيفيّت تقوا توجّه دارد وهم به تداوم آن تا پايان عمر. «اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ»
«1». طه، 114.
تفسير نور(10جلدى) ج1 576 سوره آل‌عمران، آيه 103 ..... ص : 576
تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلاَّ وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ (102)
«1» اصول كافى، جلد 2، كتاب الايمان و الكفر، صفحه 63، حديث اوّل.
تفسير اثنا عشرى، ج2، ص: 192
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا: اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد به خدا و پيغمبر و معتقدات ايمانيه، اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ: بترسيد و بيانديشيد خدا را از مخالفت، چنانچه سزاوار ترسيدن است از او.
بيان: مفسرين را در اين آيه وجوهى است: 1- تفسير برهان- به سند صحيح و عياشى، از حضرت صادق عليه السّلام سؤال شد از اين آيه، قال يطاع و لا يعصى و يذكر فلا ينسى و يشكر فلا يكفر. «1» فرمود: اطاعت نمائيد و به هيچ وجه در حق او عصيان نورزيد و پيوسته به ياد او باشيد و در هيچ زمانى او را فراموش نكنيد و به شكر گزارى او اشتغال و در هيچ وقت كفران منمائيد. 2- پرهيز از جميع معاصى است. 3- قيام به واجبات و اجتناب از محرمات. 4- مجاهده در راه خدا و مبالات نداشتن از ملامت ملامت كنندگان و قيام به قسط و عدل در تمام احوال. 5- نسخ آيه شريفه، چنانچه از حضرت باقر و صادق عليهما السّلام مروى است بعد از نزول اين آيه، صحابه عرض كردند. يا رسول اللّه كيست كه قوه و طاقت اين داشته باشد، زيرا حق تقوا مقدور هيچكس نيست؛ عنايت الهى شامل، و آيه شريفه نازل شد: فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ: پس بپرهيزيد خدا را بقدرى كه مى‌توانيد ... «2» وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ: و البته البته بايد نميريد، مگر در حالى كه شما مسلمان باشيد.
بيان: مفسرين را در اين آيه وجوهى است: 1- دوام اتصاف به عقايد اسلاميه تا وقت موت، و از اينگونه است اطاعت پيغمبر و اطاعت كسانى كه امر فرموده به موالات آنها و تمسك به ولايت ايشان يعنى ائمه معصومين عليهم السّلام، چنانچه در روايت برهان اشاره شده. 2- مباشيد بر هيچ حالى از
«1» تفسير برهان، جلد اوّل، صفحه 304. حديث اوّل ذيل آيه.
«2» تفسير برهان جلد اوّل، صفحه 305، حديث 6 و 7- مجمع البيان جلد اوّل صفحه 482.
تفسير اثنا عشرى، ج2، ص: 193
احوال، سواى حال اسلام در وقتى كه موت، شما را دريابد. 3- ترك اسلام منمائيد، بلكه بر حال اسلام باشيد تا آنكه موت وارد شود به اسلام تصادف نمايد. 4- تفسير اسلام به حسن ظن، يعنى البته نميريد مگر آنكه به حالت حسن ظن به خداى تعالى. ابن عباس روايت نموده كه حضرت پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بعد از نزول آيه شريفه فرمود: فلو انّ قطرة من الزّقّوم قطرت فى الارض لامّرت على وجه الارض معيشتهم فكيف بمن هو طعامه «2». پس اگر قطره‌اى از زقوم بر زمين ريزد، هر آينه زندگانى بروى زمين تلخ شود. پس چگونه است حال كسى كه طعام او از زقوم باشد. اشاره است به آنكه هر كس به غير اسلام بميرد، زقوم طعام او باشد در جهنم.
تبصره: آيه شريفه ترغيب و تحريص است به تقوى و ملازمت به طاعت الهى و دوام و استمرار آن تا وقت موت. و حضرت امير المؤمنين عليه السّلام در بعضى از خطب فرمايد: و اعتصموا بتقوى اللّه فانّ لها حبلا وثيقا عروته و معقلا منيعا ذروته و بادروا الموت غمراته و امهدوا له قبل حلوله و اعدّوا له قبل نزوله، فانّ الغاية القيامة و كفى بذلك واعظا لمن عقل و معتبرا لمن جهل. «1» (الخطبه) يعنى: و متمسك شويد به پرهيزكارى و ترس از خدا، پس بدرستى كه براى تقوى رشته‌اى است، به غايت محكم است گوشه آن ريسمان، و جاى پناهى است كه پايدار است بلندى او. و سبقت گيريد بر موت به طاعت، و بشتابيد به تهيه اسباب عبادت به واسطه استراحت در سختيهاى آن. و بگسترانيد به معونت عبادت جاى آن را در زمان اختيار پيش از وارد شدن آن به اضطرار. و آماده شويد براى آن قبل از نزول آن. پس بدرستى كه غايت كار خلايق، قيامت است. و كافى است موت يا قيامت پند دهنده است مر كسى را كه عاقل باشد، نه غافل، و محل عبرت براى كسى كه جاهل باشد. (در خانه اگر كس است يك حرف بس است.)
«2» بحار الانوار، جلد 8، صفحه 302، حديث 61 (روايت از امير المؤمنين عليه السّلام با مضمون مشابه)
«1» نهج البلاغه، خطبه 192.
تفسير اثنا عشرى، ج2، ص: 194
تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلاَّ وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ (102)
ترجمه
اى كسانيكه ايمان آورديد بترسيد از خداوند حق ترسيدن از او و نميريد مگر آنكه شما مسلمان باشيد..
تفسير
تقاة مصدر است بمعنى تقوى كه پرهيزكارى است و حق آن اجتناب از محرمات و قيام بواجبات است و اين درجه اول تقوى است و درجه فوق آن آنستكه بعلاوه مستحبات را بجا آورد و مكروهات را ترك نمايد و درجه اعلى از اين آنست كه مباحات را هم مرتكب نشود بلكه تمام اعمالش يا واجب باشد يا مستحب مثل آنكه غذا بقدرى صرف نمايد كه براى قوت بدن در عبادات لازمست و لباس بمقدارى به پوشد كه حفظ بدن منوط بآن است بقصد تقرب بخدا و در معانى و عياشى از حضرت صادق (ع) در تفسير اين آيه روايت نموده است كه حق تقوى آنستكه اطاعت كند و معصيت ننمايد و متذكر باشد و فراموش نكند و شكر نمايد و كفران نورزد و نيز عياشى از آنحضرت روايت نموده كه فرمود اين آيه منسوخ است بآيه ديگر كه فرموده است از خداوند بپرهيزيد بقدر استطاعت خودتان و ثابت بدين اسلام باشيد تا زمان موت و در مجمع از حضرت صادق (ع) روايت نموده كه مسلمون با تشديد است و معنى آن آنستكه تسليم نمائيد آنچه را پيغمبر (ص) آورده و انقياد داشته باشيد نسبت بآنحضرت و عياشى از حضرت كاظم (ع) روايت نموده كه ايمان فوق اسلام است آيا خداوند بمومنين
جلد 1 صفحه 467
خطاب فرموده و آنها را دعوت باسلام نموده نه چنين است بلكه قرائت امير المؤمنين كه قرآن منزل از آسمان بر محمد است الا و انتم مسلّمون لرسول اللّه ثم الامام من بعده است بنظر حقير مراد مصحف مفسّر است كه در اوايل اين كتاب اشاره بآن نمودم و اللّه اعلم.
اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّه‌َ حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلاّ وَ أَنتُم مُسلِمُون‌َ (102)
اي كساني که ايمان آورديد بايمان تنها قناعت نكنيد بلكه تقوي و پرهيز كنيد از براي خداوند حق‌ّ تقوي را و ثابت باشيد بر اسلام تا آخر عمر که مسلمان از دنيا برويد.
حق‌ّ تقوي مرتبه اعلاي تقوي است و در اول سوره بقره در كلمه هُدي‌ً لِلمُتَّقِين‌َ مراتب تقوي ذكر شد و خلاصه آن اينست.
1- تقواي از عقائد باطله و مسالك سخيفه که موجب كفر و ضلالت ميشود.
2- از ترك واجبات و فعل كبائري که باعث زوال دين ميشود در حين موت 3- تقواي از كليه معاصي كبيره که موجب فسق و زوال عدالت ميشود.
4- از كليه معاصي حتي صغائر. 5- از ملكات رذايل اخلاقي.
6- از مكروهات. 7- از مباحات زائد بر مقدار ضرورت عرفي.
8- از غفلت از خدا و روز جزاء و البته اعلاي اينکه مراتب خاص معصومين است و بر طبق اينکه معني اخبار داريم.
در برهان از إبن بابويه از حضرت صادق عليه السّلام در تفسير اينکه جمله فرموده
(يطاع و لا يعصي و يذكر فلا ينسي و يشكر فلا يكفر)
و از إبن شهرآشوب از امير المؤمنين عليه السّلام روايت كرده فرمود
(و اللّه ما عمل بها غير بيت رسول اللّه نحن ذكرناه و لا ننساه و نحن شكرناه فلن نكفره و نحن اطعناه فلم نعصيه)
و معلوم است اينکه امر براي رجحان است اعم از واجب و مستحب‌ّ، در واجبات و محرمات تقوي واجب و در غير آنها مستحب‌ّ.
و بعضي از مفسرين گفتند اينکه جمله منسوخ شده بآيه شريفه فَاتَّقُوا اللّه‌َ مَا استَطَعتُم سوره آيه، و بر طبق آن دو حديث از حضرت باقر عليه السّلام
جلد 4 - صفحه 302
و حضرت صادق عليه السّلام نقل كرده‌اند لكن ظاهر اينست که اينکه نسخ غير از نسخ مصطلح است زيرا لسان آيه آبي از تخصيص و نسخ است چون حسن ذاتي دارد بلكه مراد تخفيف است باين معني كانّه ميفرمايد اتقوا اللّه حق تقاته و ان لم تقدروا فاتقوا اللّه ما استطعتم.
و شاهد بر اينکه معني در حديث سابق از امير المؤمنين عليه السّلام است که فرمود
(فلمّا نزلت هذه الآية قال الصحابة لا نطيق ذلک فانزل اللّه تعالي فاتقوا اللّه ما استطعتم)
و اينکه خطاب مخصوص بمؤمنين است لذا ميفرمايد يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّه‌َ حَقَّ تُقاتِهِ و از اينکه دو نكته استفاده ميشود يكي آنكه ايمان تنها كافي نيست بلكه تقوي هم لازم است تا رستگار شويد لذا در بسياري از آيات تقوي را قرين ايمان قرار داده.
ديگر آنكه غير مؤمن و لو اعلي مراتب تقوي را داشته باشد مورث نجات نميشود و لو موجب تخفيف در عذاب باشد.
وَ لا تَمُوتُنَّ إِلّا وَ أَنتُم مُسلِمُون‌َ اينکه نهي نهي از موت نيست چون اختياري نيست بلكه مراد اينست که بي‌ايمان از دنيا نرويد يعني بر ايمان ثابت باشيد تا زمان موت که تعبير از آن بموافات ميكنند زيرا اگر كسي عمر نوح كند و تمام عمر را در ايمان و تقوي بسر برد و در آخر عمر بي‌ايمان از دنيا رود نجاتي ندارد بلكه كليه اعمال او باطل ميشود، همين نحوي که ايمان شرط صحت كليه اعمال است موافات هم شرط است.
اشكال- شرط متأخّر معني ندارد.
جواب- بي‌ايمان رفتن كاشف از اينست که از ابتداء عمل او صحيح نبوده.
و موافات نداشته و اينکه شرط متأخر نيست.
و مراد از مسلمون نه اسلام مقابل ايمان است زيرا اسلام بدون ايمان
جلد 4 - صفحه 303
ابدا موجب نجات نيست بلكه يا مرادف با ايمان است يا بمعني تسليم اوامر و نواهي خدا و رسول و ائمه طاهرين عليهم السلام باشد يا مراد تسليم بتقديرات الهيست.
برگزیده تفسیر نمونه
]
اشاره
(آیه 102)
شأن نزول:
در شأن نزول این آیه و آیه بعد گفته‌اند: روزی دو نفر از قبیله «اوس» و «خرزج» به نام «ثعلبة بن غنم» و «اسعد بن زراره» در برابر یکدیگر قرار گرفتند، و هر کدام افتخاراتی را که بعد از اسلام نصیب قبیله او شده بود بر می‌شمرد، «ثعلبه» گفت: خزیمة بن ثابت (ذو الشهادتین) و حنظله (غسیل الملائکة) که هر کدام از افتخارات مسلمانانند، از ما هستند، و همچنین عاصم بن ثابت، و سعد بن معاذ از ما می‌باشند.
در برابر او «اسعد بن زراره» که از طایفه خزرج بود گفت: چهار نفر از قبیله ما در راه نشر و تعلیم قرآن خدمت بزرگی انجام دادند: ابی بن کعب، و معاذ بن جبل، و زید بن ثابت، و أبو زید، به علاوه «سعد بن عباده» رئیس و خطیب مردم مدینه از ماست.
کم کم کار به جای باریک کشید، و قبیله دو طرف از جریان آگاه شدند، و دست به اسلحه کرده، در برابر یکدیگر قرار گرفتند، بیم آن می‌رفت که بار دیگر آتش جنگ بین آنها شعله‌ور گردد و زمین از خون آنها رنگین شود! خبر به پیامبر رسید، حضرت فورا به محل حادثه آمد، و با بیان و تدبیر خاص خود به آن وضع خطرناک پایان داد، و صلح و صفا را در میان آنها برقرار نمود. آیه نازل گردید و به صورت یک حکم عمومی همه مسلمانان را با بیان مؤثر و مؤکدی دعوت به اتحاد نمود.
تفسیر:
دعوت به تقوی- در این آیه نخست دعوت به تقوی شده است تا مقدمه‌ای برای دعوت به سوی اتحاد باشد، در حقیقت دعوت به اتحاد بدون استمداد از یک ریشه اخلاقی و عقیده‌ای بی‌اثر و یا بسیار کم‌اثر است، به همین دلیل در این آیه کوشش شده است تا عوامل ایجاد کننده اختلاف و پراکندگی در پرتو ایمان و تقوی تضعیف گردند. لذا افراد با ایمان را مخاطب ساخته، می‌گوید:
ج1، ص315
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید! آن گونه که حق تقوی و پرهیزکاری است از خدا بپرهیزید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ).
«حق تقوی» آخرین و عالیترین درجه پرهیزکاری است، که پرهیز از هر گونه گناه و عصیان و تعدی و انحراف از حق و نیز اطاعت از فرمان خداوند و شکر نعمتهای او را شامل می‌شود.
در پایان آیه به طایفه اوس و خزرج و همه مسلمانان جهان هشدار می‌دهد که به هوش باشند، تا عاقبت و پایان کار آنها به بدبختی نگراید، لذا با تأکید می‌فرماید:
«و از دنیا نروید مگر این که مسلمان باشید» باید گوهر ایمان را تا پایان عمر حفظ کنید (وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ).
سایرتفاسیر این آیه را می توانید در سایت قرآن مشاهده کنید:
تفسیر های فارسی
ترجمه تفسیر المیزان
تفسیر خسروی
تفسیر عاملی
تفسیر جامع
تفسیر های عربی
تفسیر المیزان
تفسیر مجمع البیان
تفسیر نور الثقلین
تفسیر الصافی
تفسیر الکاشف
پانویس
- ↑ تفسیر احسن الحدیث، سید علی اکبر قرشی
- ↑ طبرسي، مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 2، ص 693.
- ↑ تفاسير مجمع البيان و كشف الاسرار و روض الجنان.
- ↑ ابن اسحق و ابوالشيخ موضوع اوس و خزرج مندرج در آيات 101 و 102 را از زيد بن اسلم روايت كرده اند.
- ↑ محمدباقر محقق، نمونه بينات در شأن نزول آيات از نظر شيخ طوسي و ساير مفسرين خاصه و عامه، ص 137.
منابع
- تفسیر نور، محسن قرائتی، تهران:مركز فرهنگى درسهايى از قرآن، 1383 ش، چاپ يازدهم
- اطیب البیان فی تفسیر القرآن، سید عبدالحسین طیب، تهران:انتشارات اسلام، 1378 ش، چاپ دوم
- تفسیر اثنی عشری، حسین حسینی شاه عبدالعظیمی، تهران:انتشارات ميقات، 1363 ش، چاپ اول
- تفسیر روان جاوید، محمد ثقفی تهرانی، تهران:انتشارات برهان، 1398 ق، چاپ سوم
- برگزیده تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی و جمعي از فضلا، تنظیم احمد علی بابایی، تهران: دارالکتب اسلامیه، ۱۳۸۶ش
- تفسیر راهنما، علی اکبر هاشمی رفسنجانی، قم:بوستان كتاب(انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم)، 1386 ش، چاپ پنجم
- محمدباقر محقق، نمونه بینات در شأن نزول آیات از نظر شیخ طوسی و سایر مفسرین خاصه و عامه.